Ako deloto na bra}ata Miladinovci zna~e{e po~etok na makedonskata prerodba, ne pomalku e zna~ajno i tvore{tvoto na Vojdan ^ernodrinski koj se javuva kako osnovopolo`nik na makedonskata dramska literatura, a istovremeno i kako vtemeluva~ na makedonskoto teatarsko delo.

      Vojdan Pop-Georgiev ^ernodrinski e roden vo 1875 godina vo s. Selce, {to se nao|a nekade na polovina pat pome|u Struga i Debar, kako edno od pove}eto deca na selskiot kmet i podocne`niot sve{tenik Georgi Slavkovski. Negoviot tatko rano ja zabele`al qubovta kon knigata na maliot Vojdan pa zatoa se obiduva da mu ovozmo`i {to pokvalitetno {koluvawe. Pod nasilni~ki okolnosti toj zaedno so svoeto semejstvo moral da go napu{ti svoeto selo i da zamine za Ohrid kade go prodol`il svoeto osnovno obrazovanie, koe go zapo~nal vo rodnoto selo. Potoa se zapi{al vo Solunskata gimnazija, no i vo ovoj grad ne se zadr`al dolgo. Poradi preseluvaweto na negovoto semejstvo vo Bugarija, i toa koga Vojdan imal edvaj 15 godini, svoeto obrazovanie toj }e go dooformi vo Sofija, `iveej}i i dejstvuvaj}i pred se vo sredinata na brojnata makedonska emigracija. Spored najnovite arhivski dokumenti, Vojdan go dooformil srednoto obrazovanie vo Srbija?

      Za razlika od sredinata na 19-ot vek, vo koja dominira borbata za osloboduvawe od gr~koto ekonomsko i duhovno vlijanie, krajot na 19-ot vek se karakterizira so se porazviena revolucionerna borba. Ve}e se staveni temelite na makedonskata revolucionerna organizacija, a toa zna~i i po~etok na edno poorganizirano senarodno razdvi`uvawe, ~ija{to osnovna cel be{e osamostojuvawe na Makedonija i eliminirawe na tu|inskite interesi, bidej}i aspiraciite na Bugarija, Srbija i Grcija, na trite tuku{to zakrepnati balkanski dr`avi~ki, od Makedonija napravija bojno pole na bespo{tedni sudruvawa i me|usebni presmetuvawa koi najmalku vodea smetka za voljata i za potrebite na samiot makedonski narod.

      Ni mladiot ^ernodrinski ne mo`e{e da ostane nastrana od ovoj bran na revolucionerna usvitenost. Nekade okolu 1894 godina, a toa zna~i u{te kako u~enik, toj }e se zafati so organiziraweto na kru`okot ”Makedonski zgovor” vo koj, glavno, ~lenuvaat mladinci po poteklo od Makedonija. Kru`okot na ^ernodrinski dejstvuval paralelno so brojnite makedonski organizacii i dru{tva, a osobeno so ”Makedonska mlade{ka dru`ina”, ~ija cel bila da ja pottiknuvaat revolucionerno-politi~kata dejnost srede makedonskite emigranti. Kru`okot na ^ernodrinski oti{ol i ~ekor napred. Toj aktivno u~estvuval vo edna od najprigodnite toga{ni formi na dejstvuvawe vo uslovite na emigracijata – podgotvuvaweto na literaturno-muzi~ki ve~erinki koi{to gi zbli`uvale prokudenite makedonski begalci i na koi ne doa|ala do izraz samo nostalgijata po rodnoto ogni{te, tuku i se izostruvalo nivnoto revolucionerno i patriotsko ~uvstvo.

      Kako {to podocna vo svoite spomeni }e napomene ^ernodrinski, vo po~etokot ovie ve~erinki nemale se u{te ”makedonski objekt i kolorit”. Vo ovaa smisla potrebata za dela na makedonski jazik i od makedonskiot `ivot bila mo{ne evidentna. Taa praznina zapo~nuva da ja nadopolnuva i ”Makedonski zgovor”, a najverojatno toa bil i pottikot ^ernodrinski pocelosno da se orientira kon dramskoto tvore{tvo, otkoga kako recitator i mo{ne agilen u~esnik vo ovie priredbi se zdobil so izvesno iskustvo.

      Vo 1985 godina ”Makedonski zgovor” }e ja izveduva negovata drama ”Makedonsko vostanie”, a potoa i edno~inkata ”Drvari” koja podocna temelno }e bide prerabotena i pro{irena, dobivaj}i go naslovot ”Zlo za zlo”. Iako prili~no obemniot opus na ^ernodrinski sodr`i i mnogu pozna~ajni dela otkolku {to e ”Zlo za zlo”, sepak ovoj po~etni~ki tekst na idniot mo{ne popularen dramaturg zaslu`uva posebno vnimanie. Toj pred se ni ovozmo`uva daleku pred ”Makedonska krvava svadba” da gi nasetime tvore~kite preokupacii na ^ernodrinski, negovata re{enost svoeto delo da go izedna~i so potrebite na vooru`enata borba, stanuvaj}i dostoen nejzin predvesnik i propagator. Taka ”Zlo za zlo” vo izvesna smisla ja dobiva ulogata na klu~ koj ni ovozmo`uva da pronikneme vo genezata na dramskiot opus na ^ernodrinski, pomagaj}i ni istovremeno da go sledime negoviot tvore~ki razvoj koj e retko dinami~en i plodonosen.

      Kako {to mo`e da se zaklu~i i od samiot naslov na ovaa edno~inka, “Zlo za zlo” e agitka vo koja mladiot ^ernodrinski so neverojatna egzaltiranost se zalo`uva za zakrepnuvaweto na organizacijata, ismejuvaj}i gi koleblivcite, glorificiraj}i gi na tipi~en romanti~arski na~in borcite za sloboda. Spored nego, bitno e sekoj Makedonec da svati deka edinstven negov za{titnik e oru`jeto na Organizacijata, a {tom robot }e se vooru`i toa ve}e zna~i kraj na tiranijata.

      Vo ovaa smisla mo{ne interesna e bliskosta pa duri i identi~nosta na porakite na ^ernodrinski so porakite na ideologot na Vnatre{nata makedonska revolucionerna organizacija \or~e Petrov koj tokmu vo toj period preku vesnikot ”Buntovnik” ja budel doverbata na robot vo svoite sopstveni sili, bukvalno vospevnuvaj}i ja vooru`enata borba. Vo statijata ”Do koga” objavena vo 1899 godina vo martovskiot broj na ovoj vesnik, \or~e Petrov, zboruvaj}i za nasilstvata i grabe`ite od strana na petvekovniot porobitel, izvikuva: ”]e mo`at li tie da go vr{at seto toa ako sretnat pu{ka nasproti pu{ka, no` nasproti no`, raka nasproti raka”.

      ^ernodrinski, nebare odyivaj}i se na ovoj povik, pobrzal u{te porevnosno da gi ispolzuva prednostite {to gi dava teatarskata scena i sugestivnata dramska re~ za “od se u{te nenapi{anata krvava istorija na Makedonija”, kako {to samiot veli vo predgovorot na prvoto izdanie na ”Makedonska krvava svadba”, da prepi{e ne{to {to }e bide pouka i svedo{tvo za stradawata na negoviot nama~en narod. Interesno e, pri ova, deka ^ernodrinski kako se u{te da nema poizraziti literaturni pretenzii i ambicii, iako zad sebe ima nekolku dramski dela. Vo istiot predgovot toj sosem nedvosmisleno }e stavi do znaewe deka ”ne mislel, ne misli, nitu }e misli da bide pisatel i deka go pravi samo ona {to posposobnite od nego na{i pisateli ne go pravat”.

      Pravnite nauki gi zapo~nal vo Grac, a gi prodol`il vo Bern, [vajcarija. So cel da se povrze {to pocvrsto so Makedonija toj za vreme na studiite pobaral u~itelsko mesto vo Makedonija. Prestojuvaj}i vo Makedonija kako u~itel vo bitolskoto selo Mogila vo u~ebnata 1897-98 godina, i toa po prekinuvaweto na studiite vo [vajcarija, ^ernodrinski e vo sostojba poodblisku da se zapoznae so polo`bata vo Makedonija. Ovde toj }e gi napravi i prvite poseriozni literaturni obidi, a iscelo }e mu se stavi na raspolagawe i na makedonskoto revolucionerno dvi`ewe. A temi za literaturna inspiracija ne mu bilo te{ko da pronajde. Vo vrska so ova ^ernodrinski pi{uva: ”Si`eti mnogu i trogatelni, no pisateli za da gi obrabotat mo{ne malku”.

      Taka, izvr{uvaj}i ja obvrskata {to ja ~uvstvuval kon porobenata tatkovina, toj ja sozdade ”Makedonska krvava svadba”, edna od najpopularnite i najigranite na{i piesi vo minatoto, a so nea be{e najaven i eden od najkompletnite na{i dramaturzi na 20-ot vek, ~ie tvore{tvo impresionira i po svojot obem i po svojata neraskinliva povrzanost so revolucionernata borba na na{iot narod. Ova poistovetuvawe na revolucionerot ^ernodrinski so pisatelot ^ernodrinski e tolku golemo {to so pravo mo`e da se zaklu~i deka toj i negovoto tvore{tvo se pred se produkt na makedonskoto osloboditelno delo.

      ”Makedonska krvava svadba” za prvpat e izvedena vo Sofija vo ”Slavjanska beseda” na 7 Noemvri 1900 godina, a povtorena na 21 Noemvri istata godina, spored oznakata na koricata na prvoto izdanie na ovaa tragedija koja istata godina privatno ja otpe~ati ^ernodrinski. Premierata imala ogromen uspeh, a e odr`ana i pokraj zabranata na bugarskata vlada t.e. na sila. Za vreme na odr`uvaweto na pretstavata stra`a ~uvale vooru`eni makedonski ~etnici.

      Po sedum godini ^ernodrinski go preizdava ova svoe delo koe, spored negovoto svedo{tvo, ve}e im stanalo sopstvenost na sonarodnicite rasprsnati {irum svetot. Vo predgovorot kon vtoroto izdanie, toj go naveduva podatokot deka ”Makedonska krvava svadba” bila izvedena nad iljadapati, a poznat e i podatokot deka po gledaweto na ovaa piesa mnogumina Makedonci direktno se prijavuvale kako dobrovolci vo ~etite {to se prefrluvale vo Makedonija za so pu{ka v raka da ja branat ~esta na mnogubrojnite Cveti, kako {to toa Spase go pravi vo ovaa piesa. ]e privedeme samo u{te eden prili~no zna~aen podatok vo vrska so teatarskata dejnost na ^ernodrinski. Se smeta deka vo tekot na negovoto pove}egodi{no dejstvuvawe kako dramski umetnik, toj na makedonskata revolucionerna organizacija i obezbedil prihod od okolu eden milion leva, {to za toga{ni uslovi e mo{ne golema suma. Toa, pome|u drugoto, e edna od pri~inite {to Organizacijata redovno gi prepora~uvala nastapite na negovite teatarski trupi. Pri ova, ni se ~ini deka ne treba voop{to da potsetuvame na toa deka mnogu pogolem od finansiskiot efekt bil moralniot i patriotskiot.

      Prvata svoja teatarska trupa ^ernodrinski }e ja formira vo 1901 godina vo koja }e se najdat ”mladinci i mladinki so fakultetsko i gimnazisko obrazovanie”, kako {to ^ernodrinski }e napi{e vo molbata do Srpskoto generalno zastapni{tvo vo Sofija, baraj}i dozvola negovata trupa kon krajot na 1903 godina da gostuva vo Srbija, so namera ”davaj}i pretstavi od makedonskiot `ivot i na makedonski jazik vo site slovenski krai{ta da ja pomogne nesnosnata polo`ba na makedonskite begalci po Ilindenskoto vostanie”. Trupata }e go dobie mo{ne simboli~noto ime ”Skrb i uteha”, a vo nejzinata dejnost ^ernodrinski }e u~estvuva kako upravnik, re`iser i artist, a poradi otsustvoto na pogodni piesi toj }e ja prevzeme vrz sebe i ulogata na dramski pisatel koj }e gi obezbeduva nose~kite piesi na repertoarot na ovaa trupa. A toa zna~i deka ^ernodrinski moral mo{ne intenzivno da raboti i niz konkretnata praktika da go sovladuva dramskoto majstorstvo. Tokmu ova i mu pomognalo vo period od nekolku godini da isfrli pove}e dramski dela, taka {to vo 1903 godina ”Skrb i uteha” ve}e gi izveduvala: ”Makedonska krvava svadba”, ”Od glavata si patime”, ”Robot i agata”, ”Sre{ta”, ”Zlo za zlo” i ”Majstori”.

      Ovie dela ”Skrb i uteha” gi predlo`ila da se igraat i pri gostuvaweto vo Srbija, iako me|utoa, najgolem odyiv predizvikala ”Makedonska krvava svadba” koja najverojatno i edinstveno celosno bila izveduvana vo Belgrad. Zna~aen e faktot deka pri ova gostuvawe trupata na ^ernodrinski ja pridru`uval i Krste Misirkov, koj imal pove}e sredbi so toga{nite belgradski kulturni i op{testveni rabotnici, a dr`el i predavawa na Belgradskata velika {kola, razobli~uvaj}i go momentnoto srpsko-bugarsko zbli`uvawe, koe se gradelo vrz poznatite aspiracii kon Makedonija. Taka, dodeka trupata na ^ernodrinski ja afirmira makedonskata samobitnost preku dela koi se napi{ani na makedonski jazik i koi tretiraat pove}e mo{ne aktuelni problemi od `ivotot na Makedoncite pod turskoto ropstvo, Misirkov go branel pravoto na na{iot narod sam da re{ava za svojata sudbina, razobli~uvaj}i gi zatkulisnite pregovori na Srbija i Bugarija za podelbata na Makedonija.

      Vo 1904 godina, po reorganiziraweto na ”Skrb i uteha”, ^ernodrinski zaedno so nekoi svoi istomislenici vo ramkite na ”Debarskata prosvetna dru`ba”, ~ij organizator pome|u drugite e i toj, }e razvie isto taka zna~ajna teatarska aktivnost, a vakvata negova dejnost }e se protega i do 1935 godina, koga ^ernodrinski }e se najde na ~elo na ”Makedonskiot dramati~en teatar”. Me|utoa, vo negovata dolgogodi{na i neumorna rabota na afirmiraweto na makedonskata teatarska umetnost, ni se ~ini deka posebno vnimanie zaslu`uvaat obidite na ^ernodrinski vo porobenata Makedonija da go pottikne teatarskoto delo. Vo 1909 godina, vo relativno popovolnite uslovi po Mladoturskata revolucija, ^ernodrinski }e prestojuva vo Solun, Bitola i vo Skopje i, zaedno so `ena si Marija ^ernodrinska, koja inaku e edna od najpoznatite artistki vo negovite trupi, }e nastojuva da gi postavi temelite na teatarskata umetnost vo ovie gradovi. Me|utoa, iako celosno apsorbiran od propagiraweto na teatarskata umetnost me|u Makedoncite i vo Makedonija, iako postojano moral da se bori so nere{livi finansiski problemi vo uslovite na emigracijata, ^ernodrinski se do krajot na svojot `ivot ne go ispu{ta peroto od race. Se razbira, po podelbata na Makedonija vo 1912 godina, a osobeno po sankcioniraweto na istata ovaa sostojba po zavr{uvaweto na Prvata svetska vojna, mnogumina na{i istaknati dejci, a me|u niv i ^ernodrinski, }e se najdat vo mnogu te{ka polo`ba. Za vreme na balkanskite vojni i na prvata svetska vojna ^ernodrinski bil mobiliziran. Svedok na raspar~uvaweto na svojata zemja toj se povlekuva vo Sofija i ostanuva tamu se do krajot na svojot `ivot.

      Entuzijaziraniot poklonik na makedonskata samostojnost, na makedonskiot jazik i bit, tvorecot koj prv po Konstantin Miladinov dokraj go vpregnal na{iot naroden govor vo izvr{uvaweto na edna pokomplikuvana kulturno-umetni~ka zada~a, sega deprimiran i zapla{en, mora da go prifati i bugarskiot jazik. Nemu edinstvena uteha }e mu bide se po~estoto navra}awe kon podale~noto i pobliskoto minato na na{iot narod. Kako rezultat na edna vakva preokupacija, nastanuvaat dramite ”Slav Dragota”, "Na nova godina", ”Duhot na slobodata”, ”Car Pir”, i ”Burite kraj Vardar”. Me|utoa, ovie tekstovi ja nemaat porane{nata egzaltiranost na revolucionerot ^ernodrinski, nitu negovata uverenost vo brgo{noto osloboduvawe na porobenata tatkovina. Izostanuva i nekoga{niot tolku neposreden kontakt so naj{irokite makedonski masi za koi ^ernodrinski `iveel i sozdaval. Nemu mu svrte grb i bugarskata literaturna kritika i istorija, koja inaku e mnogu a`urna vo prisvojuvaweto na makedonskoto kulturno nasledstvo. Taka, tvore{tvoto na revolucionerot i pisatelot, koj siot svoj `ivot go pominal vospevaj}i ja makedonskata sloboda i koj vo 1903 godina posvetuvaj}i mu ja svojata poema ”Sre{ta” na ve}e zaginatiot Goce Del~ev imal doblest da se opredeli kako negov ”s’ratnik i ideen drugar”, do`ivuva celosna afirmacija duri deneska, vo negovata oslobodena tatkovina. Po~inal vo Sofija vo 1951 godina.

Originalniot tekst na Makedonska Krvava Svadba.

Po{tenska marka objavena vo 1995 po povod 120 godini od ra|aweto na ^ernodrinski.